Mocart je bio prvi velikan preduzetnik u muzičkoj industriji, a Betoven prvi uspešan preduzetnik velikan koji je uspostavio ravnotežu umetničkog kvaliteta i ekonomske rentabilnosti muzičke profesije. Neke forme frilenserskog rada već su imali pre toga Gluk i Hajdn. Hajdn je tržište proširio i na Englesku i postao prvi muzički milioner. Biti samostalan muzički umetnik u to vreme značilo je nemati stalne ugovore sa vlastelom ili crkvom, tada jedinim poslodavcima u muzičkoj industriji, već je posredi bilo slobodno stvaranje muzičkog dela uz naplatu izvođenja. Takođe, štampanje i prodaja partitura obezbeđivala je prihod od izdavača muzičkih kompozicija, jer su se te partiture prodavale radi vežbe mladih muzičara. Tu je i usluga davanja časova deci plemića i trgovaca, koja je mogla da bude i dobro plaćena.

Baumol: dve osnove ekonomije muzičke kompozicije krajem 18. veka

Tada, krajem 18. veka, na području Habsburške monarhije bilo je na stotine feudalnih dvorova, koji su organizovali koncerte i balove, pa je tražnja za dobrim muzičarima, naročito ako su kompozitori multiinstrumentalisti, rasla. Istraživanjem ovog fenomena naročito se bavio ekonomista Vilijam Baumol, koji je sa suprugom Hildom napisao rad O ekonomiji muzičke kompozicije u Mocartovom Beču (1994). Baumol je imao dve teze.

Prva teza je da je tražnja za muzičarima kompozitorima i izvođačima porasla zato što je teritorija nemačkih kneževskih državica tada brojala više od 1800 entiteta, sa nekoliko puta više dvoraca i svi oni hteli su da imaju muzičke programe. Trend je počeo sto godina ranije, ali sa rastom trgovine i pojavom prvih bogatih pripadnika trgovačke klase u Berlinu, Majnhajmu, Štutgartu, Minhenu, Pragu, Lajpcigu, ali pre svega Beču, početkom 18. veka, mnogi se odlučuju da decu školuju kao muzičare. Do tada su tradicionalno sinovi nasleđivali očev zanat, a sa usponom muzičke industrije, očevi presudno usmeravaju na muziku kao unosno zanimanje. Glukov otac bio je drvoseča, Mocartov je bio knjigovezac, a Hajdn je potomak kolara.

Naročito je veliki broj Italijana u to vreme prešao na rad u nemačko govorno područje, pre svega Beč, jer je Habsburška monarhija bila najznačajnija evropska imperija sa najbogatijim kupcima muzičkih proizvoda. To je bio period prve industrijske revolucije i zreli period prosvetiteljstva, koji su oblikovali Ruso, Volter, Gete, Šiler, Dejvid Hjum, uz prve ekonomske analize i teorije Adama Smita. U toj epohi nastala je bogata građanska klasa trgovaca i prvih industrijalaca, koja je pored vlastele i crkve, postala značajan konzument kulture. Osim likovnih umetnosti, muzička umetnost i industrija postala je simbol kulturne i time ekonomske razmene u društvu.

Tržište prosvećenih mecena i publike željne novina

Pod uticajem prosvetiteljstva, koja je donela prosvećene imperatore: Fridriha Velikog u Pruskoj, Gustava III u Švedskoj, Katarine Velike u Rusiji, Jozefa II u Habsburškoj monarhiji, niža aristokratija naročito ubrzava ekspanziju školovanja i obuke za zanimanja muzičara. Kompozitori i izvođači, uprkos velikoj tražnji, nisu bili skupi, jer ih je bio veliki broj, od kojih najviše u trećoj ligi, otuda je za male svote bilo moguće naručiti veliku količinu muzičkih dobara. Broj evropskih kompozitora broji se stotinama. Samo nekolicina bila je prva liga, među njima po prihodima na najvišem mestu bili su Betoven i Hajdn. Ostali su anonimusi. Betoven se i u zrelim godinama prilično oslanjao na prihode od bogatih patrona, kojima je nesebično posvećivao kompozicije, ali pravi primer tržišnog borca bio je Jozef Hajdn. On je napravio revoluciju muzičkog tržišta u Engleskoj, i njegovi prihodi bili su milionski, tako da je on prvi muzički milioner u istoriji muzike. Hajdn je bio i najplodniji kompozitor, pisao je kratke simfonije, kamerna dela, na stotine njih. Betoven je, međutim, primat dao muzičkom izrazu, umetnosti samoj ali iako je mnogo zarađivao, nije umeo da ekonomiše prihodima.

Revolucija instrumenata zbog tražnje i promene ukusa publike

Ovu revoluciju na tržištu muzičkih usluga pratila je revolucija instrumenata i to je druga teza Baumola o preduslovu rasta ekonomije muzičke kompozicije. Veliki broj muzičkih proizvođača pojavio se u to vreme, naročito italijanskih zanatlija gudačkih instrumenata. Svi oni hteli su da odgovore tražnji za izvođenjem muzike širom Evrope, ali i izvođenju na nov način. Novi instrumenti sa dirkama uglavnom su pravljeni u nemačkim državama. Ukuse izvođenja muzičkih dela u zatvorenim prostorima sala i koncertnih pozornica na čembalu, klavikordu i harpsikordu zamenio je doživljaj punog zvuka klavira koji se u to vreme pojavio, upravo zbog potražnje za instrumentom koji je skuplji ali podesan jačinom zvuka za velike koncerte uključujući i one na otvorenom, ispred dvorova. Prve koncerte u otvorenom javnom prostoru priredio je upravo Mocart na tada novom instrumentu fortepijanu, koji je bio preteča današnjeg klavira.

Ovakvom rastu muzičkog tržišta, uspehu kompozitora, muzičara, štampara i izdavača muzičkih kompozicija, proizvođača muzičke opreme i provajderima prvih usluga scenskog dizajna i organizacije, na prvom mestu kumovala je ključna potreba publike – slušanje isključivo nove muzike, tek komponovane. Nove muzike je bilo toliko mnogo da su stari velikani Bah i Hendl, i drugi stvaraoci muzičkog baroka i rokokoa, pali u zaborav. To je prouzrokovalo da skupa scenska dela – opere i balete, kao produkciju mogla samo da finansira imperija, odnosno monarh, jer je broj izvođenja ovih kompleksnih dela uglavnom bio ispod deset, pa nije bilo ekonomski isplativo vežbati soprane i tenore da uče složene arije radi par izvođenja.

Tržište za sve ukuse i za svačiji džep

Kao odgovor skupim operama, muzičari su kreirali vodvilje, koji su imali obilje pevanja i igranja, ali mnogo više scenskih efekata i jednostavnu radnju koju je mogla da prati i manje obrazovana publika srednjeg i nižeg staleža.

Trendovi i pojave na muzičkom tržištu bili su, dakle, prvi put u istoriji, rezultat tržišnih zakonomernosti. Godine velikog uspona, nakon čega sledi pad tržišnih aktivnosti, prodori revolucionarnih rešenja (novi instrumenti) i promene ukusa potrošača – sve se može pratiti na ovom jedinstvenom uzorku razvoja muzičke industrije. U godini kada je umro Mocart, 1791. godine, ne uspevši da se domogne Londona i spase se ekonomske propasti, bio je, zbog političkih događaja u Evropi (Francuska revolucija, Turski ratovi), vrhunac ekonomske krize sa velikom inflacijom, koja je bila privremeno usporila tržišnu promenu u muzici.

Tek pola veka kasnije takvo tržište postalo je mejnstrim i svet će ponovo otkriti Baha, stare majstore i muziku radi umetnosti same.

Aleksandar Đerić
Foto Unsplash